ALEMDE ALİM OLMAK!

Merhaba pek kıymetli Bilimin Öyküsü okurları,

İlkbaharın kuş yüreği kadar naif kalbimizi ısıttığı, kocaman kocaman ağaçların tomurcuklarını patlattığı, tabiatın yeniden canlandığı şu günlerde aklınızın öğrenmeye meraklı bir sincap kadar açık olmasını dilerim. Ruhunuzun çağlayanlardan boşalan sular gibi caddelere sokaklara sığmamasını dilerim. Hem kendi hem kalbi güzel insanlarla karşılaşmanızı dilerim. Tam da bu havalarda elinizde bilgisayarınız sakin bir bağ bahçe bulup oturduğunuzda belki de şans eseri okumaya başladığınız bu satırlarımda bir anlığına da olsa alim bir ruha rastlamanızı dilerim.

Tarihler 4 eylül 973’ü gösterdiğinde Harezm’in kas vilayetinde çağıl çağıl çağlayan Ceyhun Nehri'nin kıyısında yeryüzünden  meraklı gözleriyle gökyüzünü izleyen bir bebek dünyaya geldi. İşte bu bebek, ismi asırlarca anılacak büyük alim Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Bîrûnî’nin ta kendisiydi.  Anne, babasının kim olduğu hangi milliyetten olduğu tam olarak bilinmeyen Biruni kendi nisbesini şöyle dillendirmekteydi:

“Vallahi bilemiyorum nesebimi hakkınca

Çünkü dedemi doğru bilgiyle bilemiyorum

Babamı bilmiyorsam dedemi nasıl bilebilirim

Aslına bakarsan ben yaşlı ve edepsiz bir Ebû Leheb’im

Annem de bir hammaletü’l-hateb’di “

Sözlerinden de anlayacağımız üzere o, nesebinin ne olduğunu önemsemeyen ve bunun ötesine geçip ilim yapabilmeyi, alim olabilmeyi başarmış bir kişiydi. Ancak ne yazıktır ki bugün geldiğimiz noktada bu büyük alimi bir çok farklı millet sahiplenilmeye çalışılmakta ve yaptıklarından çok hangi milletten olduğu üzerinde durmaktadırlar. Unutulmamalıdır ki, bilgi de onu tevarüs eden alimler de bütün insanlığındır. Ailesi hakkında çok bilgimiz olmayan Biruni’nin yine kendi kaleme aldığı metinlerden meraklı ve hareketli bir çocukluk geçirdiğini anlamaktayız. Çok küçük yaşlarda biraz da bu özelliklerinin etkisiyle Harezm sarayına girmeyi başaran Biruni, Ebu Nasr b. Irak’tan Batlamyus Astronomisini ve Öklid geometrisini okumuştur. İbn Irak dışında Abdüssamed b. Abdüssamed el-Hakîm’den de dersler almış ancak öğrenim hayatı oldukça kısa sürmüştür. Biruni kendi kendine yetiştirebilen bir alim olduğundan henüz 17 yaşında iken ilk eseri  el-Asarü’l-bakiye’yi kaleme almıştır. Yıllar boyunca 100’den fazla eser kaleme almış ve özellikle fizik, astronomi ve tıp alanlarında ön plana çıkmıştır. Her alimin yaptığı gibi şehir şehir gezmiş ilim öğrenmeye  ve öğretmeye kendini adamıştır. Gittiği ve ilim tevarüs ettiği şehirlerin başında ise Hindistan gelmektedir. Özellikle Sushutra Samhita (tıp alanında) ve Patanjali (roman) eserlerinin çevirisini yapması ülkesindeki bilgi düzeyini oldukça etkilemiştir.

            Bir başka pencereden Biruni’ye bakacak olursak onun günümüz bilimine oldukça yakın bir  bilim anlayışı olduğunu görürüz. Sadece deney ve gözlemlere dayanan bilgileri kabul etmesi, ilimde  söz sahibi olanların fikir hürriyetine sahip olması gerektiğine inanması, çağdaşlarına nazaran mistik öğelerden arındırılmış çalışmalar yapması onun bu bilimsel yönünü ispatlar niteliktedir. Çağdaşı İbn Sina’dan “fazıl delikanlı” olarak bahsederken , onunla farklı bilim anlayışları olduğunu da ortaya koymuştur. Genel olarak fizik ve astronomi alanlarındaki eserleriyle anılsa da o, Farmakoloji ve tıp alanlarında da oldukça başarılıydı. Nitekim hayatının son döneminde kaleme aldığı Kitab’üs Saydele eserinde basit drogları (hayvansal, mineral, bitkisel) farklı dillerde adlandırarak farmokoloji alanında önemli derecede gelişim sağlamıştır. Bu eserinden sonra “Eczacılığın Babası” olarak anılan Biruni, arkasında her dönem önemsenecek büyük bir bilgi birikimi bırakıp 10 ekim 1048 tarihinde Gazene şehrinde hayata gözlerini

kapamıştır.

            Bundan tam 950 yıl sonra hayatının minnet duygusuyla kaleme alınacağını bilmeden yaşamış bu büyük alemi bugün bu satırlarımda bir nebze de olsa sizlere anlatmaya çalıştım. Siz sevgili Bilimin Öyküsü huzurunda bu büyük alimi rahmet ve saygıyla anıyorum. Gökyüzüne ve yer yeryüzüne Biruni’nin kalbinden bakabilmeniz temennisi ile…

Not: Yaklaşık 11 dalda bilgisi bulunan Biruni sadece müzik alanıyla ilgilenmediğinden bu yazıda arka fon veremedim. Lakin Zeki Müren şarkılarının her yazıyla gittiğini belirtmeden edemem.

Not 2: Yazının sonunda kırlarda oturmaya devam edip ve çilekli süt içilmesi tavsiye edilir :)

 *Merve Gözüm- Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi-Bilim Tarihi Bölümü

Milletlerin Bilim Tarihi- Tabakâtü'l-Ümem

     

     Bilimin tarihini yazmak her zaman problem olmuştur. Modern bilimlerin gelişmesiyle beraber bilim tarihi çalışmaları daha önemli hale gelmiştir. Bu bilimlerin tarihini yazmanın en büyük problemi ise geriye dönük okumalar yapmaktır. Yani kendi medeniyetimizi her zaman hâkim güç olarak görerek  tarihe tek bir perspektiften bakılmasına sebep olabiliriz.

      Hâkim güç olan medeniyetler kendi dünyaya bakış açılarıyla dünya tarihini yazmaktadır. Bu tabii ki doğal bir süreçtir. Medeniyetler de insanlara benzer.  Bu yüzden kendini merkeze alarak çevresini ve kendini konumlandırır. Bu ise her medeniyetin kendi ilimlerinin, düşüncelerinin tek geçer olduğunu kabul etme gibi bir probleme götürmektedir. Peki, bu durumu aşmak için neler yapılabilir? Hiç şüphesiz daha objektif eserler yazılabilir. 

    Objektif eserlerin yazılmasını şimdilik bir temenni olarak kenara bırakır isek ters okumalar ile tarihte bilim tarihi eserlerini inceleyerek bu yanılsamaları atlatmamız mümkündür.

Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı tarafından Ramazan Şeşen çevirisiyle Sâid el-Endelüsî’nin Tabakâtü’l-Ümem olarak bilinen eseri Türkçeye Milletlerin Bilim Tarihi olarak çevrilmiştir.

“İlim tarihi sahasından yazılan ilk eserlerden” olan bu kitabın kaynaklardaki tam adı Kitâbü’t-Ta’rîf bi Tabakâti’l-Ümem ve Ulemâihâ ve Nübezin min Teâlîfihim ve Ahbârihim'dir.

Sâid el- Endelüsî eserini dört bölüm olarak düzenlemiştir. Birinci bölümde eski milletlerden bahseder. Bu milletler Farslar, Keldânîler, Yunanlılar, Mısırlılar, Türkler, Hintliler, Çinlilerdir. Diğer ırkların da bu milletlere tâbi olduğunu söylemektedir. El-Endelüsî yine bu kadim medeniyetleri ilimle uğraşan kavimlerden (Çin hariç) olduğunu söyler. Bunun dışında Rumlar, Araplar ve İbrânîlerden bahseder.

İlimle uğraşmayan kavimler ise Çinliler, Ye’cuc ve Me’cuc, Türkler, Burtas-Hazar-Gilan gibi kavimlerdir. Daha sonra ilimle meşgul olmayan kavimlerin neden ilimle meşgul olmadığı üzerine fikirlerini açıklamıştır. Son bölümde ise “Allah’ın seçkin kulları ve insanları diğer varlıklardan ayıran faziletli işlere yönelmiş” kişiler olarak tarif ettiği ilimler uğraşan kavimlerden bahsetmektedir.  Eserin bu bölümünde birçok isim Araplarda hâkim olan künye verme geleneği sebebiyle tam künyesiyle, yazdığı ve çalışmalarını yürüttüğü ilimlere dair ayrıntılı bilgiler vermektedir.

Sâid el-Endelüsî Kimdir?

İlimler tarihine dair bu kadar geniş perspektif ile bir kitap yazan kişi tıpkı eser gibi birçok alanı kapsayan, pek çok alanda uzmanlaşmış bir isimdir. XI. yüzyılda Endülüs’te yetişen en orijinal ilim adamlarından birisi olarak tarif edilmektedir. Kur’ân, hesap, dinî bilgilerin yanında gramer, edebiyat hesap, mantık, astronomi ve tarih alanlarından da dersler almıştır. Bu bilimlerde çalışmalarına devam ettiği gibi astronomik gözlemler yaparak bu gözlemleri ile ilgili bir de kitap çıkarmıştır. Fakat Endelüsi’nin en büyük özelliği çok bilgili ve ilme çok önem veren bir kişi olarak medeniyet ve bilim tarihinin en önemli kaynaklarından birisini kaleme almış olmasıdır.

Milletlerin Bilim Tarihi

Medeniyet ve bilimin sadece kendisinde  varmış gibi görülmesi büyük kültürlerde en olağan durumdur. Medeniyet ve bilim tarihi yazımı problemi göz önüne alındığında ise her medeniyetin kendi dinamikleri ve kendisine bir “öteki” oluşturduğu göz önüne alınmalıdır. Bu sebeple medeniyet ve bilim tarihi yazımına dair ters bir okuma yapmak ise bu problemini daha açık bir şekilde göz önüne almamıza imkân verecektir. Endelüsî’nin eseri İslam medeniyetinin zirve olduğu bir dönemde yani kendini merkeze alarak dünyayı yorumladığı bir dönemde yazılmış bir eser olarak görülmeli.  Bu açıdan yorumlanarak okunması alternatif bakış sunacaktır.

Bu sebeple Milletlerin Bilim Tarihi eseri Batı merkezli yazılmış medeniyet ve bilim tarihi metinleriyle karşılıklı okunduğu zaman Bilim Tarihini tam anlamıyla tüm perspektiflerden kavrayabileceğiniz bir eserdir.

* Yunus Arslan- Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi- Bilim Tarihi Bölümü